Bouwen vanuit de bodem – 13 projecten geselecteerd

algemene indruk

Doel van de oproep was te komen tot voorstellen om te werken aan een integrale aanpak van actuele en toekomstige verstedelijkingsvraagstukken waarin de bodem centraal staat. Voorstellen dus waarin de ondergrondse water- en bodemsystemen een productieve relatie aangaan met de bovengrondse stedelijke systemen.

Een belangrijk deel van de aanvragen is erop gericht de stedelijke of gebiedsontwikkeling te relateren aan de condities die de bodem creëert. Dat gebeurt veelal in een stedelijke context, soms in een dorpse omgeving of op bedrijventerreinen. Sommige aanvragen stellen de relatie tussen de bodem en de openbare ruimte centraal, andere focussen op de relatie tussen de ondergrondse infrastructuur en andere ruimteclaims met betrekking tot een vitaal bodemsysteem en de bovengrondse ruimtelijke ordening, zijn juist gericht op de relatie tussen het wonen in het landelijk gebied, de bodem en het water, of stellen de verhouding tussen de bodem en bouwmethoden en -materialen aan de orde.

Niet alleen inhoudelijk, maar ook in andere opzichten is er sprake van een grote mate van diversiteit. Dat geldt bijvoorbeeld voor de opzet en de methodiek van de voorstellen, maar ook voor de aanvragers en hun samenwerkingspartners. Onder de aanvragers bevinden zich gevestigde ontwerpers, maar ook startende ontwerpers, ontwerpers die zich al langere tijd bezighouden met (verstedelijken vanuit) de bodem en ontwerpers die de opgave nog aan het verkennen zijn. De aanvragers hebben coalities gesloten met provinciale en lokale overheden, waterschappen, opvallend veel kennisinstellingen, experts, net(werk)beheerders en bouwpartijen. Daarnaast kennen de ingediende voorstellen een redelijke mate van regionale spreiding. Interessant is dat een aantal inzendingen voorstelt het vraagstuk op verschillende locaties binnen het betreffende project te onderzoeken. Hierdoor kunnen breder inzetbare conclusies worden getrokken. Opvallend is ook dat er nauwelijks burgers, gebruikers en/of bewoners worden betrokken bij de projecten; het overgrote deel van de voorstellen is erg expert driven. Tot slot is het opmerkelijk dat de aanvragen vooral de mens centraal stellen, terwijl de thematiek van de open oproep toch uitnodigt om ook het niet-menselijke een vooraanstaande rol te geven.

selectie

De breedte van de selectie blijkt uit de volgende drie projecten:

Urban Symbiosis | Vital Soil as Support for Biodiversity & Healthy Living Environment – SYLVA Landscape Architecture
Het onderzoek van SYLVA Landscape Architecture is een vervolg op een eerdere samenwerking met de gemeente Den Haag. Het doel is de groene, publieke ruimtes in het Laakkwartier te verbeteren. De focus ligt in dit project op een vitaal bodemleven als basis voor stedelijke biodiversiteit en healthy urban living. SYLVA werkt aan drie pilots met contrasterende typologieën: een park, een plein en een straat. Op deze plekken creëert en analyseert het team de symbiose tussen bodemorganismen en bomen als startpunt voor een beter ontwerp van publieke ruimtes. Door middel van het plaatsen van een ondergrondse sensor en het gebruik van rhizotron camera’s haalt het team data op over de kwaliteit van de bodem en de impact van de uitgevoerde ontwerpinterventies. Door het vergelijkend onderzoek met drie pilots ontstaat er inzicht in de manier waarop de ondergrond binnen verschillende contexten moet worden ontworpen om een vitale basis voor groene, publieke ruimtes te vormen. SYLVA werkt, behalve met de gemeente Den Haag, samen met Nature Based Solutions Institute, Terra Nostra, Naturalis Biodiversity en TU Delft. Tijdens het onderzoek wordt er een onlineplatform opgezet om kennisuitwisseling tussen gemeentes, onderzoekers en toekomstige gebruikers te bevorderen. Het onderzoek en de kennisuitwisseling resulteren in een handboek dat praktische handvatten aanreikt. Hierdoor is het boek in te zetten als toolbox voor nieuwe stedelijke typologieën waarbij een vitale bodem het uitgangspunt is.

Bodemlabels voor de Barneveldse beek – Witteveen+Bos
Witteveen+Bos, H+N+S landschapsarchitecten, Wing en Waterschap Vallei en Veluwe werken samen aan het stroomgebied van de Barneveldse Beek, in de Gelderse Vallei. Bovengronds oefenen de verstedelijkingsopgave, de landbouwtransitie en de benodigde ruimte voor natuurontwikkeling druk uit op dit gebied binnen de zoektocht naar een toekomstbestendige aanpak. Ook ondergronds staat deze streek voor grote opgaves in relatie tot het watersysteem, bodemverbetering en biodiversiteit. Om te kunnen sturen op innovatie wordt een triple helix model gehanteerd waarin overheid, bedrijfsleven en onderwijs samen aan het project werken. Een interdisciplinair team van ruimtelijk trainees onderzoekt met ondersteuning van ervaren specialisten de bodem en kwalificeert deze met ‘bodemlabels’ die het water- en bodemsysteem beschrijven. De labels geven inzicht in de huidige staat van de bodem en in de knoppen waaraan kan worden gedraaid om de kwaliteit van het bodem- en watersysteem te verbeteren en toekomstbestendig te maken. Op basis hiervan wordt een gebiedsontwikkelingsspel ontwikkeld waarbij kennisdeling centraal staat. Het spel zorgt voor een gedeeld systeembegrip bij alle stakeholders die betrokken zijn in gebiedsprocessen en voor het creëren van bewustwording van de boven- en ondergrondse mogelijkheden in het gebied.

Onderste-boven – Dingeman Deijs Architects
Volgens Dingemans Deijs Architects is er op dit moment totaal geen vruchtbare samenhang tussen wat er bovengronds wordt gebouwd en het ondergrondse bodem- en watersysteem. Van een gezonde en levenskrachtige relatie met de bodem kan volgens hen dan ook geen sprake (meer) zijn sinds de ondergrond slechts wordt gebruikt als fundament om op te bouwen. Dingemans Deijs Architects pleit daarom voor een architectuur die deze relatie tussen boven- en ondergrond weer kan herstellen, waarbij de bodem de letterlijke grondslag vormt voor de architectuur die daar volledig en coherent mee is verbonden is. Samen met een bodemexpert van Deltares, een landschapsarchitect en een stedenbouwkundige van de Gemeente Groningen zal Dingeman Deijs Architects ontwerpend onderzoeken hoe de verschillende bodemsoorten binnen de gemeente Groningen kunnen resulteren in toekomstbestendige plaats- en bodemgebonden bouwmethodes en -scenario’s waarmee de vruchtbare en productieve samenhang tussen onder- en bovengrond wordt hersteld. Deze scenario’s zullen vervolgens worden verwerkt in een tentoonstelling, een publicatie en een architectonische interventie op locatie om de problematiek en mogelijke oplossingsrichtingen voor een breder publiek inzichtelijk te maken en andere professionals aan te zetten om die samenhang tussen boven- en ondergrond ook in hun praktijk te herstellen.

Bekijk hier de gehele selectie.

beoordeling

Alle ingediende aanvragen zijn ter advies voorgelegd aan een onafhankelijke commissie bestaande uit Mike Duijn, Robbert Guis, Marit Janse en David Peleman. Zij beoordeelden de voorstellen op de volgende criteria:
- de relevantie van de vraagstelling;
- de kwaliteit van het plan van aanpak;
- de mate van vernieuwing;
- de expertise en relevantie van de betrokken partijen;
- de wijze van kennisdeling van (tussen)resultaten.

cijfers

Uit de 33 beoordeelde aanvragen zijn 13 voorstellen geselecteerd. Het honoreringspercentage komt daarmee op 39,4 procent. Voor deze open oproep was een budget van € 390.000 beschikbaar. De maximumbijdrage per project bedroeg € 30.000.

context

De Open Oproep Bouwen vanuit de bodem is de derde oproep die is uitgezet binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp. Dit vierjarige programma biedt multidisciplinaire coalities de kans om vanuit een integrale ontwerpbenadering te onderzoeken hoe omvangrijke ruimtelijke transitieprocessen kunnen worden aangepakt en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland kan worden verbeterd. Het Stimuleringsfonds is een belangrijke uitvoeringspartner van het programma en schrijft jaarlijks twee open oproepen uit, die inhoudelijk aansluiten bij de grote opgaven zoals die zijn benoemd in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Het programma heeft een budget van € 2,4 miljoen per jaar. Het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp is een initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

vervolg ARO

Op 8 december 2022 wordt de vierde open oproep binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp gelanceerd: Wegen naar welzijn. De centrale vraag van deze oproep is hoe mobiliteit kan worden ingezet als middel om de kwaliteit van leven van íedereen te verbeteren. De deadline voor aanvragen is 27 februari 2023. We vragen in eerste instantie om een beknopte aanvraag via een projectcanvas.