Anders werken aan wonen – 15 projecten geselecteerd

12 mei 2022

algemene indruk

Doel van de oproep was te komen tot voorstellen om, met behulp van ontwerpend onderzoek, op verschillende schaalniveaus vernieuwende perspectieven, strategieën en oplossingen te ontwikkelen voor de complexe woonopgave in Nederland. De oproep heeft geleid tot een grote hoeveelheid en breedte aan, soms verrassende, samenwerkingsverbanden. Maar het belangrijkst is toch dat de open oproep een inspirerend en relevant spectrum aan projecten heeft opgeleverd, die tezamen een behoorlijk compleet palet aan ontwerpmatige oplossingsrichtingen voor de woonopgave bieden.

In de eerste plaats is er een flink aantal projecten dat zich richt op verdichting, zowel in steden als dorpen. Daarbij is in de steden veel aandacht voor naoorlogse wijken, maar ook voor de combinatie van wonen en werken in de binnensteden of op bedrijventerreinen. Daarnaast zijn er veel projecten rondom collectief wonen (inclusief wooncoöperaties) ingediend, een tweetal projecten over Community Land Trust en een aantal projecten waarin het samenleven van mensen met natuur en/of landbouw geagendeerd wordt. Binnen een aantal aanvragen wordt aandacht gevraagd voor de woonbehoeften van specifieke doelgroepen (zoals ouderen), mede in het licht van de noodzaak van doorstroming, of voor het tegemoet treden van de woonopgave met tijdelijke, flexibele of modulaire oplossingen. Opvallend, ten slotte, is dat er drie projecten zijn ingediend die zich specifiek richten op het bewonen van bestaande daken en drie projecten die het leren van en/of samenwerken met het buitenland agenderen in relatie tot het oplossen van de woonopgave.

Ook op andere terreinen is er sprake van een grote mate van diversiteit. Dat geldt bijvoorbeeld voor de opzet en de methodiek van de voorstellen, maar ook voor de aanvragers. Onder de voorstellen bevinden zich gevestigde ontwerpers die zich al langere tijd bezighouden met het thema wonen, maar ook startende ontwerpers die de opgave nog aan het verkennen zijn. Daarnaast kennen de ingediende voorstellen een redelijke mate van regionale spreiding. Interessant is dat een aantal inzendingen voorstelt het vraagstuk op verschillende locaties te onderzoeken, waardoor er vervolgens breder inzetbare conclusies getrokken kunnen worden.

Tegelijkertijd moet geconstateerd worden dat een deel van de voorstellen diepgravender had gemogen, bijvoorbeeld op het vlak van de (door)ontwikkeling van coöperatief wonen of bij het bepalen van het nut van ‘toolboxen’. Ook is de aandacht voor de klimaatopgave en voor de diversiteit van de hedendaagse stad teleurstellend mager in het licht van de thematiek van deze open oproep.

De diversiteit in relevante deelthema’s en aanvragers, alsmede de regionale spreiding, is ook terug te vinden in de selectie van de vijftien projecten. De breedte van de selectie blijkt uit de volgende drie projecten:

In plak ûnder de sinne – NOHNIK
Voor NOHNIK gaat het binnen de woonopgave om het bouwen van woningen die bijdragen aan hechte gemeenschappen, een goede kwaliteit van leven en een hoge ruimtelijke kwaliteit en een perspectief bieden voor uiteenlopende doelgroepen. In ‘In plak ûnder de sinne’ wordt deze opgave onderzocht voor de provincie Friesland. Daarbij wordt ontwerpend onderzoek ingezet om enerzijds een breed palet aan oplossingen te ontwikkelen en anderzijds als middel om betrokkenheid van lokale inwoners in het proces aan te wakkeren. De onderzoeksopgave richt zich op de Friese dorpen en het platteland waar de opgave meerledig en complex is. Het project wil met vernieuwende woonconcepten een antwoord geven op de veelkoppige Friese woonopgave, dat past bij het DNA en de draagkracht van een dorp, plek en gemeenschap, en rekening houdt met de verduurzaming van de woningvoorraad en een klimaatadaptieve woonomgeving. Na een kick-off, een analyse van de regio en analyses van de drie geselecteerde dorpen, wordt toegewerkt naar een toolbox van woonmilieus. Deze toolbox wordt vervolgens gebruikt om voor elk van de drie dorpen een voorbeelduitwerking te maken. De resultaten van het onderzoek, waarin onder andere wordt samengewerkt met Provincie Friesland, Gemeente Súdwest-Fryslân en Dorps Ontwikkelings Maatschappij Friesland, worden gedeeld in een publicatie.

Living Lab Boerhaavewijk: een nieuwe kijk op de na-oorlogse wijk – AP+E en Studio dmau
De Boerhaavewijk in Haarlem, gebouwd in de jaren ’60 en ’70, staat volgens AP+E en Studio dmau voor een flink aantal opgaven, zoals verbetering en verduurzaming van de bestaande woningen, vergroening van de openbare ruimte, verdichting en de aanpak van complexe sociaal-maatschappelijke problemen. Het voorstel bouwt voort op bestaand onderzoek van AP+E in de wijk door een Living Lab te vestigen in het wijkcentrum. Vanuit deze aanwezigheid zal een iteratief proces van observatie, ontwerpend onderzoek en dialoog in en met de buurt vorm krijgen en worden de ambities en verlangens van bewoners verbeeld, in overleg met de stadsarchitect, gemeente, woningbouwcorporaties en andere lokale partijen als schoolbesturen en zorginstellingen. Van daaruit worden scenario’s ontwikkeld voor de transformatie van de Boerhaavewijk naar een duurzame en inclusieve wijk, binnen de Omgevingsvisie van de Gemeente Haarlem. Hiermee wordt het mogelijk om de vele opgaven en ambities in de wijk als geheel in kaart te brengen en met elkaar te verbinden. De opgedane kennis wordt gebundeld in een publicatie en gedeeld met een breder netwerk, onder andere via een symposium bij ABC Haarlem.

Learning from… Germany – Marieke Kums
Marieke Kums (STUDIO MAKS) onderzoekt hoe het wooncoöperatiemodel zich in Nederland als gangbaar woonalternatief kan ontwikkelen. Ondanks de potentie van deze woonvorm komt de concrete toepassing ervan in Nederland maar mondjesmaat van de grond. Juridische en financiële obstakels spelen hier een belangrijke rol in. Dit in tegenstelling tot Duitsland waar dertig procent van de woonvoorraad coöperatief is. Marieke Kums analyseert de stand van zaken in Nederland en maakt een overzicht van de factoren die het wooncoöperatiemodel in de weg staan. Vervolgens bestudeert zij twaalf succesvolle Duitse voorbeelden door middel van dataonderzoek, interviews met betrokkenen en locatiebezoeken. De resultaten worden uitgewerkt in een vergelijkend schema met sleutelfactoren die zij naar de Nederlandse context overhevelt. De opgedane kennis wordt vervolgens op twee specifieke locaties in Nijmegen en Tilburg toegepast door in samenwerking met gemeentes conceptontwerpen voor twee wooncoöperaties uit te werken. Zij werkt tevens samen met partijen als Bundesverband Baugemeinschaften, Superuse, Platform31, Cooplink, Vrijcoop, Ecodorp Boekel en Woningbouwcorporatie Talis. De resultaten worden opgenomen in een digitale publicatie en een animatie.

Verder werden geselecteerd:

- Kansen voor het Community Land Trust model in Nederland, And The People
- Bouwen aan een gezonde leefstijl, VenhoevenCS
- De Ceuvel 3.0, De regeneratieve samenleving van de toekomst in de circulaire wijk van Amsterdam Noord, Metabolic Partners B.V.
- De zachte kaart van Oostenburg - hoogstedelijk samenleven in de praktijk, Urhahn Urban Design
- Drijvend Bouwen, PosadMaxwan (foto bovenaan)
- Woonstroom: het huisvesten van woonculturen in beweging, Studio Stad
- Designing a Vrijplaats: Creating Space in Unaffordable Cities, Lukas Engelhardt
- Behoefte aan ruimte?, Atelier van Berlo
- Crossing borders – door anders te werken aan wonen, VOIDS urbanism
- WIJ, De Bever Architecten
- Woonlandschappen; wonen in combinatie met natuurontwikkeling, Studio Marco Vermeulen
- Buurtschap fabricage, Dividual

beoordeling en selectie

Alle ingediende aanvragen zijn ter advies voorgelegd aan een onafhankelijke commissie bestaande uit Like Bijlsma, Lyongo Juliana, Eva Pfannes en Johan Snel. Zij beoordeelden de voorstellen op de volgende criteria: de relevantie van de vraagstelling, de kwaliteit van het plan van aanpak, de mate van vernieuwing, de expertise en relevantie van de betrokken partijen en, tot slot, de wijze van kennisdeling van (tussen)resultaten.

cijfers

Voor de Open Oproep Anders werken aan wonen nam het Stimuleringsfonds 72 aanvragen in behandeling. Met 15 gehonoreerde voorstellen komt het honoreringspercentage op 21 procent. Met deze projecten is een totaal aangevraagd bedrag van € 449.895,00 gemoeid; een gemiddelde bijdrage van net geen € 30.000 per ondersteund project.

vervolg

Op 18 mei 2022 wordt de derde open oproep binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp gelanceerd: Bouwen vanuit de bodem. Deze oproep is gericht op voorstellen voor ontwerpend onderzoek naar een integrale aanpak van actuele en toekomstige verstedelijkingsvraagstukken waarin de ondergrondse water- en bodemsystemen een productieve relatie aangaan met de bovengrondse stedelijke systemen. Tot en met 26 september 2022 kunnen multidisciplinaire coalities met een ruimtelijk ontwerper als hoofdaanvrager hun voorstellen indienen.

context

De Open Oproep Anders werken aan wonen is de tweede oproep die is uitgezet binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp. Dit vierjarige programma biedt multidisciplinaire coalities de kans om vanuit een integrale ontwerpbenadering te onderzoeken hoe omvangrijke ruimtelijke transitieprocessen kunnen worden aangepakt en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland kan worden verbeterd. Het Stimuleringsfonds is een belangrijke uitvoeringspartner van het programma en schrijft jaarlijks twee open oproepen uit, die inhoudelijk aansluiten bij de grote opgaven zoals die zijn benoemd in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Het programma heeft een budget van € 2,4 miljoen per jaar. Het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp is een initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.