Multisensory Museum: Kunst zien, voelen, ruiken en horen

Het Van Abbemuseum in Eindhoven heeft langdurig onderzoek gedaan naar de manier waarop het museum inclusief kan zijn. Daarvoor werkte het samen met mensen met een beperking, zoals blinde en dove bezoekers en rolstoelgebruikers, en leerde hoe zij ruimtes ervaren en begrijpen. Het resulteerde in het Multisensory Museum dat als een springplank diende voor Dwarsverbanden – de eerste multi-zintuiglijke collectiepresentatie van Nederland.

De ambitie om een inclusief museum te zijn is al de wens van het Van Abbemuseum sinds Charles Esche er in 2004 directeur werd. Hij bracht zijn brede blik en de niet-Europese oriëntatie op kunst naar binnen en is aanstichter en hoeder van een meerstemmig narratief waartoe iedereen toegang moet hebben. Het maakt het museum inclusiever, maar zorgt ook voor een rijkere ervaring voor alle bezoekers die kunstwerken nu kunnen aanraken, ruiken en horen.

Titelkaartjes in braille, voeltekeningen en tastbare replica's

ruimte voor experiment

De subsidie van het Stimuleringsfonds binnen de Regeling Architectuur is een belangrijke springplank geweest, meent Marleen Hartjes, curator en projectleider van het Multisensory Museum. ‘Het is een van de weinige fondsen die het vertrouwen en de ruimte biedt voor experiment zonder dat de uitkomst duidelijk is. Zonder deze subsidie hadden we het niet gedurfd om langdurig onderzoek te doen voor het Multisensory Museum. Ook TIK-TIK, de app die blinde of slechtziende bezoekers helpt zelfstandig het museum te bezoeken en is ontwikkeld met de blinde ontwerper Simon Dogger, komt voort uit een subsidie van het fonds.’

werkgroepen en ervaringsdeskundigen

Het experiment startte in 2016. Om de expositieruimte te herdefiniëren en te herontwerpen, stelde het museum werkgroepen samen met daarin Marleen Hartjes, architect Thomas Dirrix, architect Peter-Willem Vermeersch, de KU Leuven en andere kunst- en cultuurprofessionals van buiten het museum.

Wat vooral bijzonder was: ook een groep ervaringsdeskundigen met een visuele, auditieve of mobiele beperking kreeg een rol in het ontwerpproces. ‘Door samen te ontwerpen konden we de mogelijkheid onderzoeken om niet alleen de programma’s toegankelijker en inclusiever te maken, maar ook te onderzoeken hoe je het gebouw opnieuw kan benaderen vanuit een multi-zintuiglijk perspectief’, zegt Hartjes. ‘Anders dan op de klassieke manier, laten we mensen, voor wie tentoonstellingen maken geen dagelijkse bezigheid is, meedenken en -werken. Dat betekent dat we moeten omdenken en het creatieve proces opnieuw moeten invullen.’

De Smartify-app ontsluit alle zintuigelijke aspecten en achterliggende informatie in verschillende tours

totaalontwerp

Het proces heeft twee jaar geduurd en was complex. ‘Maar we hebben veel geleerd van de expertise van mensen met een beperking, dat heeft ons verrijkt’, zegt hoofd collectie Steven ten Thije. De wensen en ervaringen van deze groepen ervaringsdeskundigen werden geïnventariseerd en door hen zelf in maquettes verbeeld. De architecten brachten vervolgens die ideeën samen in een totaalontwerp.

Zo moesten rolstoelgebruikers bijvoorbeeld soepeler kunnen navigeren en de ruimte beter kunnen begrijpen door ruimtes te ontwerpen met vloeiende lijnen en ronde vormen en door kunstwerken op hun ooghoogte te plaatsen. Ook werd gekozen voor warmer kleurgebruik, een verbetering van de akoestiek en er kwamen extra aangelichte nissen waar mensen die gebarentaal spreken elkaar beter kunnen zien. Vervolgens ontwikkelde Hartjes samen met verschillende externe partners de aanvullingen op de originele werken. Zo leverde een bedrijf titelkaartjes in braille en werd de ervaring van een kunstwerk verrijkt met voeltekeningen en tastbare replica’s in 3D. Simon Dogger ontwikkelde bijvoorbeeld een gevoelslandschap bij het kunstwerk Dążenie do doskonałości (Streven naar perfectie) van Andrzej Wróblewski. Geurexpert en kunsthistoricus Caro Verbeek ontwikkelende daar een geurreis bij, geïnspireerd op het kunstwerk, waarop mensen op onmogelijke manieren ladders beklimmen. Lopend door de ruimte ruikt de bezoeker de geur die verwijst naar het vallen en opstaan (potloodslijpsel), om daarna een tweede geur te ruiken die past bij de interpretatie van de afbeelding: het behalen van het onbereikbare (ozon).

Kunstwerken hangen op ooghoogte van rolstoelgebruikers

letterlijk tastbaar resultaat

De nieuwe collectiepresentatie Dwarsverbanden, waar Steven ten Thije een van de samenstellers van is, is letterlijk het tastbare resultaat van al het voorafgaande. Met 150 kunstwerken die zich uitstrekken over alle vijf verdiepingen van de collectievleugel van het museum, is dit de eerste volledig multi-zintuigelijke collectiepresentatie in Nederland. De expositie, die met extra subsidie van de VriendenLoterij is gerealiseerd en loopt tot 2024, laat de bezoeker kunst zien, voelen, ruiken en horen. Daarvoor zijn ruim veertig multi-zintuiglijke tools ingezet waaronder teksten in braille, geurinterpretaties, muziekcomposities en voelobjecten. De meerstemmige invalshoek wordt nog breder getrokken door minder bekende of niet eerder gehoorde stemmen het woord te geven, zoals uit de Queer community. ‘Het multi-zintuigelijke perspectief wordt dus niet slechts geïntegreerd in een deeltentoonstelling, maar in het concept van al onze exposities. Het is de nieuwe standaard, onze nieuwe mentaliteit’, zegt Ten Thije.

Dat leverde grote belangstelling op vanuit de culturele sector. ‘Collega’s van het Rijksmuseum tot kleine musea in binnen- en buitenland, zijn geïnteresseerd in ons proces. Van alle type bezoekers is de feedback overwegend positief, evenals van experts met een beperking die hebben meegewerkt aan hun droom. Ook wordt de speciaal ontwikkelde Smartify-app, die alle zintuigelijke aspecten en achterliggende informatie in verschillende tours ontsluit, zeer goed gebruikt’, zegt Ten Thije tevreden.

Dit project werd in 2017 ondersteund vanuit de Regeling Architectuur.

Tekst: Viveka van de Vliet
Afbeeldingen: Van Abbemuseum, door Joep Jacobs