Erfgoed en Ruimte Ontwerpprogramma
Klimaatadaptatie en energietransitie, twee actuele opgaven die een directe uitwerking hebben op de ruimtelijke inrichting van het Nederlandse cultuurlandschap en onze dagelijkse leefomgeving. Om de samenwerking tussen ontwerpers en de erfgoedsector te intensiveren, startte in 2017 het Erfgoed en Ruimte Ontwerpprogramma.
Doel van het programma, dat in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed door het Stimuleringsfonds is ontwikkeld, was een toekomstgerichte benadering van het Nederlandse cultuurlandschap en een duurzame ontwikkeling van onze dagelijkse leefomgeving. Hoe kunnen klimaatadaptatie en energietransitie behalve een aanleiding om onze leefomgeving te veranderen, ook een kans zijn om een kwaliteitsslag te geven aan het Nederland van morgen?
werkwijze
Het fonds heeft in 2017 op twee themalijnen – Energietransitie in het landschap en Klimaatadaptatie in de stad – vier open oproepen uitgeschreven. Hierbinnen zijn zestien projecten geselecteerd. Om een doorontwikkeling van de voorbeeldstellende projecten die via een van deze open oproepen zijn ondersteund mogelijk te maken, bood het Stimuleringsfonds tot oktober 2020 de mogelijkheid vouchers aan te vragen voor een buitenlandse presentatie.
open oproepen
Als er niets verandert, zullen steden meermaals per jaar worden geconfronteerd met wateroverlast door extreme neerslag die wordt afgewisseld met langere periodes van extreme droogte en hitte. Door ontwerpkracht in te zetten en het klimaatadaptatievraagstuk aan cultuurhistorische erfgoedstructuren te verbinden kunnen verrassende nieuwe inzichten en denkrichtingen worden ontwikkeld.
In maart 2017 riep het Stimuleringsfonds ontwerpers, lokale overheden, cultuurhistorici, uitvoerende partijen en ingenieurs op om concrete voorstellen in te dienen. De volgende projecten werden geselecteerd:
- Weerbaar Weert, Personal Architecture, NOHNIK, Lara Voerman en gemeente Weert
- Cultureel erfgoed als drager voor een aantrekkelijke klimaatadaptieve stad, Arconiko architecten, Designlab 2902, Water Sensitive Rotterdam, Hilde Sennema, Vereniging RCD, Hoogheemraadschap en gemeente Rotterdam
- Het eiland van Dordrecht: transformatie van regionale keringen tot adaptatielandschap, Felixx, Unesco-IHE en gemeente Dordrecht
- De singel als klimaatadaptieve drager voor de historische binnenstad, OKRA, Alterra, WUR, Stichting in Arcadië, Climate KIC en gemeente Utrecht
Om de Europese klimaatdoelstellingen te behalen moet de winning uit hernieuwbare energiebronnen flink worden opgeschaald en dat legt een zichtbare claim op het landschap. Door ontwerpkracht in te zetten en het energietransitie vraagstuk te verbinden aan cultuurhistorische erfgoedstructuren kunnen verrassende nieuwe inzichten en denkrichtingen worden ontwikkeld.
In maart 2017 riep het Stimuleringsfonds multidisciplinaire teams op om concrete voorstellen in te dienen. Vier van de zeventien projectvoorstellen zijn geselecteerd. De volgende projecten werden geselecteerd:
- Militair erfgoed in transitie – Nieuwe Hollandse Waterlinie, Fort Pannerden, H+N+S Landschapsarchitecten, coöperatie Relocal en Ro&Ad architecten
- ENDELK – casus Middag-Humsterland, Gebiedscoöperatie Westerkwartier, Hanzehogeschool en gemeente Zuidhoorn
- Energiek Eerbeek, BRIGHT, Florian de Visser, Werkend Landschap en gemeente Brummen
- Implementatie Natte Energie-teelt als behoud veenweidelandschap, SMARTLAND, Bureau Lantschap, diverse waterschappen, Radboud Universiteit/B-ware, Veenweide Innovatie Centrum (VIC) en diverse agrariërs
In de herhaalde Open Oproep Stedenbouw voor extremen werden de volgende vier projecten geselecteerd:
- Moerasdraak bespeelt waterwolf, Nienhuis landschapsarchitectuur, Steven van Schuppen, gemeente Den Bosch en BVR adviseurs ruimtelijke ordening
- Klimaatbestendige wijkaanpak Kanaleneiland, Architectuurcentrum Aorta, atelier Quadrat, TAUW en gemeente Utrecht
- Adaptief Amsterdam, Dingeman Deijs Architects, Heren 5 architecten, Waternet en gemeente Amsterdam
-KAdE Eindhoven, marco.broekman, Witteveen+Bos, gemeente Eindhoven, Waterschap De Dommel en Erfgoedhuis Eindhoven
In de herhaalde Open Oproep Nieuwe energie voor het landschap werden de volgende vier projecten geselecteerd:
- ENCI Energie Lanschap – Het onverenigbare verenigd, Rademacher de Vries Architecten, ENGIE en Stichting Ontwikkelingsmaatschappij ENCI-gebied
- Erfgoed vol energie, HofstraHeersche Landschapsarchitecten, Landgoed 't Medler en gemeente Bronckhorst
- Daar bij die molen, v-eld, Remco Rolvink Spatial Strategies en Urgenda
- Boven het maaiveld: ontwerpend onderzoek naar zonneweiden in het veenweidegebied, NOHNIK, Orch-ID, Kennis Transfer Centrum Zegveld en de Provincie Utrecht
agenderen en stimuleren
Met deze open oproepen en een kennistraject zijn specifieke vraagstukken op het gebied van energietransitie en klimaatadaptatie geagendeerd. In multidisciplinaire teams is gewerkt aan gebiedsgerichte ontwerpbenaderingen voor de omgang met bestaande erfgoedstructuren. Het Stimuleringsfonds begeleidde de teams, initieerde samenwerkingsverbanden en organiseerde bijeenkomsten voor uitwisseling van kennis, ervaring en presentaties van resultaten.
resultaten
Het ontwerpprogramma werd eind 2018 afgerond. De resultaten van het tweejarig stimuleringsprogramma en alle ondersteunde projecten zijn onder de noemer KEER in samenwerking met Vereniging Deltametropool naar buiten gebracht via een tentoonstelling en een hieronder te bekijken film en publicatie. De resultaten en inzichten uit de zestien casestudies zijn ook gedeeld met ambtenaren en bestuurders verantwoordelijk voor RES'en, regionale energiestrategieën. De inzichten die hieruit naar voren kwamen, zijn gepubliceerd in het hieronder te lezen pleidooi Van Low naar High RES.
context
Het Erfgoed en Ruimte Ontwerpprogramma is op verzoek van de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ontwikkeld. Het programma maakte deel uit van de Visie Erfgoed en Ruimte (VER), waarin het Rijk erfgoedopgaven verbond met andere ruimtelijke opgaven. Resultaten van het ontwerpprogramma zijn meegenomen in de Nationale Omgevingsvisie. Voor de uitvoering van het programma is door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in totaal € 1,2 miljoen beschikbaar gesteld.
Afbeelding: Nieuwbouwwijk Noorderplassen-West met Zoneiland Almere. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnr. 12468-39399. Maker: Siebe Swart, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnr. TH-016.
